Dünya Adalet Projesi Hukukun Üstünlüğü endeksi yayınlandı. Türkiye sonlarda yer alıyor-2

Dünya Hukukun Üstünlüğü (World Rule of Law Index) metodolojisini anlamaya çalışma yoluyla Hukukun Üstünlüğü kavramı tanımı boyutları ve kapsamı hakkında bilgi ve görüşlerimizi zenginleştirme imkanı bulacağımızı düşünüyorum.

Dünya Adalet Projesi Hukukun Üstünlüğü kavramını uluslararası ve geniş kitlelerce kabul gören 4 evrensel ilkeye dayalı olarak tanımlıyor. Bu ilkeler aşağıda verilmiştir.

1. Devlet ve memurları ve temsilcileri yasa nezdinde hesap vermeye yükümlüdür.
2. Yasalar açıkca anlaşılır, herkesce bilinir, kalıcı ve adil vasıfları haizdir, can ve mal güvenliği dahil temel hakları güvenceye alır.
3. Yasaların çıkarılması, gereklerinin yerine getirilmesi ve uygulanması süreci herkesce erişilebilir, adil ve etkin vasıfları haizdir.
4. Yargı yolu, yeterli sayıda olan, gerekli kaynaklarla teçhiz edilmiş ve hizmet ettikleri toplumun yapısını yansıtan ehil, bağımsız ve etik normları olan hakimler, hakemler, avukatlar veya vekilleri ve  adli memurlar vasıtasıyla ulaşılabilir kılınmıştır.

İlkelerden yola çıkarak ve ilke kapsamlarını tanımlamaya yönelik olarak 7 ana faktör belirlenmiştir. Bu faktörler şunlardır.

1. Sınırlandırmış iktidar yetkileri (Limited Government Powers): Bu faktör iktidarda olanların kanun denetimine ne ölçüde açık olduklarını ölçer.  Anayasal ve kurumsal yollarla hükümet, idarenin memurları ve temsilcilerinin yetkilerinin sınırlandırılması ve yasalara karşı yükümlü kılınmasını kapsar. Yanısıra sivil yollarla örneğin serbest ve bağımsız basın yoluyla iktidar yetkilerinin kullanılmasının denetlenmesini de içerir.
2. Ortadan kaldırılmış yolsuzluk (Absence of Corruption): Bu faktör yolsuzluğun ne ölçüde ortadan kaldırılmış olduğunu ölçer. Endeks3 tür yolsuzluk ayrımlaması yapar. Rüşvet; Kamu veya özel çıkarlar için uygun olmayan tarzda etkileme; Kamu kaynaklarının ve diğer kaynakların suistimali. Bu faktör kapsamında uygulamada yer alan devlet yetkililerinin (polis ve asker dahil) yargıda ve yasama organında yer alan yetkililerinin bu üç türden yolsuzlığa karışıp karışmadıkları ölçülür.
3. Asayiş ve Emniyet (Order and Security):Bu faktör kişilerin can ve mal güvenliğini ne ölçüde teminat altına alındığını ölçer. 3 boyutta ele alınır. Cürmün yokluğu, terör ve silahlı çatışmalar dahil sivil çatışmanın yokluğu ve şiddet kullanımının kişisel ihtilafların hallinde sosyal açıdan kabul gören bir yol olmaktan çıkarılmış olması.
4. Temel Haklar (Fundamental Rights): Bu faktör temel insan haklarının nasıl korunduğunu ölçer. Bu faktör hukukun üstünlüğü konusunun yalnızca bir dizi kural olarak algılanmanın ötesinde bir sistem olarak algılanmasını öngörür. Uluslararası yasalarca teminat altına alınan temel insan haklarına saygıda geçer not alamayan bir müspet hukuk sistemi olsa olsa kurallara göre yönetim adlandırmasını (Rule by Law) hakeder, hukukun üstünlüğü sistemi (Rule of Law) anlamına gelmez.
5. İdarenin Şeffaflığı ( Open Government): Bu faktör özünde yasanın ne için ve ne olduğunu ve hangi, eylem ve edimlere izin verildiği ve yasaklandığını bilme fırsatını kapsayan, idarenin şeffaflığını ölçer. Bunun için yasanın anlaşılır ve yeterince açık olması ve uyum sağlayabilmeleri için kamuya yalın dille açıklanması ve tanıtılması gerekir. Bu, kamu düzenini, kişisel güvenliği ve temel hakları güvenceye alan hukukun üstünlüğüne dayalı bir toplumun oluşturulması ve muhafazası için önemli temel önkoşullardan birisidir.
6. Mevzuatın Etkin Uygulanması (Effective Enforcement of Regulation): Bu faktör idari mevzuatın etkin ve adil uygulanmasını içerir. Endeks belirli formlarda mevzuatın var olup olmadığını veya belirli bir faaliyete yönelik mevzuatın ne  ölçüde uyun olduğunu ölçmez. Aksine var olan mevzuatın iyi uygulanıp uygulanmadığını ölçer. Bu, özel çıkarlar için veya devlet memurları tarafından uygun olmayan etkileme çabaları; adil, tutarlı ve öngörülebilir idari prosedürlere uyulması; idarenin yeterli tazminat ödemeksizin özel mülkiyete el koymasından ari olunması gibi durumları kapsar.
7. Sivil Adaletin Ulaşılabilirliği (Access to Civil Justice): Sivil Adalete Ulaşılabilirlik konusu sistemin makul maliyetlerle ulaşılabilir olması, tarafsız ve kültürel farklılıkları ele alabilen özelliklere sahip olmasını gerektirir.
8. Etkin Ceza Yargılaması (Effective Criminal Justice):Etkin ceza yargılama sistemleri cezai vakaların şüpheli ve mağdurların haklarını koruyarak etkin ve tarafsız olarak soruşturulması ve hükme bağlanmasını sağlayabilirler. 
9. Gayriresmi Adalet (Informal Justice): Bu faktör bir çok ülkede anlaşmazlıkların çözümünde toplum mahkemelerinin, geleneksel, aşiret ve dinsel mahkemeleri de  dahil olmak üzere gayriresmi adalet sistemlerinin oynadığı rollerle ilgilidir.  Bu sistemler resmi hukuki kurumların nüfusun önemli kesimleri için etkin çözümler getiremediği durumlarda önemli roller oynarlar.

Yukarıda verilen 9 faktör 52 alt faktöre bölünerek Dünya Adalet Endeksinin alt yapısı oluşturulmuştur.

Yukarıdaki kavramsal endeks yapısına uygun olarak  anket formunda her ülkede tanınmış anket araştırma şirketleri vasıtasıyla 1000 kişi ile 3 şehirde  anket yaparak (GPP) ve yine anket formunda  sivil, ceza, ticaret, iş, halk sağlığı kanunları uygulamacıları ve akademisyenlerinden oluşan yaklaşık 300 nitelikli kişinin (QRQ) görüşleri alınarak Dünya Adalet Endeksinin veri tabanı oluşturulmaktadır.